5-PİRELER

Bu bölüm birinci bölümdeki ugun vektör kontrol yöteminin seçimi ve pestisitlerin kullanımı ve ikinci bölümdeki pestisitlerin güvenli kullanımı ile uygulama ekipmanları hakkındaki bilgilerin hepsi birlikte düşünülmelidir.

2000 den fazla pire türü tüm dünya çapında yaygındır, bunlardan en az 30 tanesi halk sağlığı üzerine tehlike teşkil etmektedir. Hem erkekler, hem de dişiler kan emer ve yumurtaların olgunlaşması için dişilerin kan emmesi gerekmektedir. Birçok pire tek bir konukçuya özelleşmiştir ancak bikaçı rutin olarak konukçu dizinine sahiptir. Bazı türler kısmen Doğu sıçan piresi gibi Xenopsylla cheopis bazı türler sık beslenir ,genellikle günde bir veya daha fazla kanla beslenir, ağız yapılarından dolayı sıçan piresi olarak adlandırılırlar ve konukçusu oldukları dokulara saldırırlar. En çok olan türler ergin olarak beslenmeksizin ve konukçu bulana kadar uzun süre hayatlarını devam ettirebilmektedirler.

Yumurtalar, genellikle konukçunun üzerine bırakılır ve daha sonra yumurtalar zemine düşer veya konukçu vasıtasıyla konukçunun yuvasına taşınarak orada açılır ve ergin oluncaya kadar orada kalır. Pireler larva , pupa dönemlerini genellikle konukçunun yuvasında veya tünel oyuk gibi alanlarda geçirir.

Birçok pire türü patojen hastalıkların yayılmasında rol oynarlar ama asıl olarak veba ve çok önemli olan sıçan tifo sunun vektörleridir. Bazı türlerin salyaları Chenocepholides felis de olduğu gibi bazı konukçularında kısmen genç hayvanlarda toksik reaksiyon meydana getirirler.

Bazı pire cinsi birçok patojen taşımaktadır ancak tularaemia, sıçan tifusu ve kasık vebası taşıdıklarında önemli problem teşkil etmektedir. Xenopssylla türleri ve özelliklede Xenopsylla cheopis (doğu sıçan piresi) en önemli vektörlerdir ve dünyanın birçok yerinde rastlanmaktadır. Bunlar pirenin etkili olduğu önemlik hastalık vektörleridir çünkü bunlar konukçuya özelleşmişlerdir ve kemirgenlerin yokluğunda insanlara saldırırlar.

Bir veba salgını sırasında , kemirgen mücadelesinden daha çok vektör pireler hedef
alınmalıdır.Aksi taktirde ölü kemirgen konukçularını yeni kan kaynağı aramak için terk eden pireler nedeniyle hastalıkta artış olur.Pire mücadelesinde en hızlı ve etkili yöntem ıslanabilir toz olarak formüle edilen ve düşük hacimli uygun bir insektisitle ilaçlama yapmaktır.

Tungiasis e Tunga penetrans neden omaktadır. Kentleşmenin arttığı evlerin gelişmesi ve uygun ayakkabıların giyilmesi geçen yüzyıllarda bu ectoparazitin varlığının azalmasına imkan tanımıştır. Latin amerika’nın ve Afrika’daki ülkelerin birçoğunda halen birçok insana yakın olarak bulunmaktadırlar.

5.1.Xenopsylla spp.

X.cheopis, X.astia Hindistan’da ve X.brasiliensis Afrika’da vebanın yayılmasında rol oynarlar. Çünkü kemirgenler bu pirelerin konukçusudur, başlıca uygulama yerleri kemirgen yuvaları gezinme alanlarıdır.Kemirgen toz formülasyondaki insektisitle temas ettiğinde insektisiti kaşınırken kürküne yayar .Evlerde veya diğer binalarda, bütün duvarların zeminle birleştikleri köşeleri ve duvardan 15-30 cm lik alan şeritler halinde ilaçlanmalıdır.Eğer ilaçlanacak alanda raf bulunuyorsa , rafların duvarla birleşme yerleri ilaçlanmalıdır. Kemirgenlerin yaşayabileceği veya ziyaret edebileceği yiyecek depoları , enkaz veya evlerin yakınları da ilaçlanmalıdır. (bölüm 14 e bakınız.)

Hem ergin hemde larva kontrolünde kullanılan toz insektisitler tablo-11’da listelenmiştir. Toz formulasyonları uygulamak için en yaygın olarak elle çalıştırılan tozlayıcılar kullanılmaktadır. Kemirgenlerin sık uğradığı alanlar şeritler halinde 0.5 cm kalınlığında 20.25 cm genişliğinde ,yuva girişlerine ve dolaştıkları yerlere uygulanmalıdır.Yabani kemirgenler üzerindeki pirelerle kontrol için her tünele yaklaşık 30 gram toz uygulanmalıdır .Rezidüel pyretroitler ve carbomate ler 2-4 ay etkilidir ama aynı formulasyon organophosphate ler daha az süre etkili kalır.Mikrokapsül olarak formüle edilen bazı ürünler etkinlik süresini oldukça uzatmaktadır.İkinci uygulama genellikle kemirgenler üzerindeki X.cheropis sayısı artınca yapılır.(sıçan başına düşen pire sayısı).Ama yinede bir salgın hastalık durumunda ,ilaçlanan alanda yeni hasta insanların olması durumunda hastanın oturduğu evde ve 200 metre içerisindeki evlerde mümkün olduğu kadar kısa zaman içinde derhal ilaçlama yapılmalıdır.Vebanın endemik olduğu her alanda veya tehdit edebileceği alanlarda periodik insektisite karşı direnç gelişim testleri yapılmalıdır.
  
Tablo 11:Sıçan piresiyle kontrolde yaygın olarak kullanılan toz insektisitler.


a II Sınıf; orta derecede tehlikeli, III sınıf; hafif tehlikeli, U sınıf; normal kullanımında akut tehlikesiz

Liman alanlarında hastalık taşıyan pire veya veba hastalığının görülmesi
durumunda, uluslararası sağlık kurallarına uymak koşuluyla cyanide veya methyl bromide kullanarak fumigasyon yapmak gerekli olabilir.Bu uygulama tamamı ile konuyla ilgili yeterli bilgiye sahip nitelikli personel tarafından yapılmalıdır.Endemik alanlardan kemirgenler veya pireler aracılığıyla vebanın konteynerlar aracılığıyla yayılmasını önlemek için , 9 m3 e bir diclorvos sakızı konteyner içerisinde açılarak bırakılmalıdır.Sıçanlar üzerindeki ergin X.cheopis ‘i öldürmek için 24 saat süre yeterlidir.

Açık alanda vebanın taşındığı alanlarda Arvicanthus niloticus (Nile sıçanı), Bandicota bengalensis ve B. İndica ( Hindistan büyük sıçanları) , sincaplar, tarla faresi ve gerbil(uzun,tüylü, kuyruklu bir hayvan) gibi sıçanların yaşadığı açık alanlar sürekli kaynağıdır. Ayrı durumlarda veya vebanın kırıldığı durumlarda bu hayvanların sıklıkla bulunmaktadır. Yabani kemirgenlerin ve onların pirelerinin kontrolü zor ve zahmetli bir iştir.İnsektisit içeren cezbedici kutular kullanılabilir.Kemirgen beslenirken insektisitle temas eder ve insektisiti yuvasına götürür. Geniş bamboo tüpler toz insektisitle yem kutusu olarak kullanıldığında her açılışının sonunda bazı alanlarda başarılı olmaktadır.

 5.2.Pulex spp.
En yaygın olarak bilinen Pulex türü ,insan piresi olarak adlandırılmasına rağmen ,aynı mekanı paylaştıkları sıçan,domuz ,kedi ve köpek üzerinde yaşayabilen P.irritant tır. Bu pireler , için serin, nemli çevre organik besinleri bol yerler gerekmektedir. Avrupa’da için en çok istilanın gerçekleştiği yer çiftlik hayvanların ahırlarıdır. Evlerde pireler gün boyunca yarıklarda çatlaklarda kilimlerde ve yataklarda dinlenir.Eğer evler düzenli olarak ve tamimiyle süpürülür veya elektrikli süpürge ile temizlenirse pireler sorun oluşturacak populasyona ulaşamaz.Bu nedenle ev hijyeni ,özellikle yatak odaları, Pulex kontrolünde en önemlidir.

Pulex pireleri beslendikten sonra genellikle insanın üzerinde kalmaz ,bu nedenle tablo 12 da listelenen emülsiyonlar ,solusyonlar veya suspansiyonlar direkt olarak uyuma alanlarına ve yataklara uygulanır. Zemindeki çatlaklar ve yarıklar da uygulanmalıdır..Eğer pirelerin yaşama alanları insektisit kokusuna maruz kalmazsa o zaman tam kontrolü sağlamak için battaniyeler ve diğer örtüler yıkanmalıdır.Bir ilaçlama uygun ev hijeni ile tamamlanmalıdır. Bir güvenlik önlemi olarak pupa üreme alanı insektisit uygulaması yerine yıkanabilir veya kuru temizleme yapılabilir.

Birçok ülkede , Pulex infestation çüftlik hayvanlarından yeterince iyi düzenlememektedir. Bu koşullar altında pire sayısı oldukça yükselir , hayvanlar sağlıksız olur ve evlerine sinekleri kolaylıkla taşırlar. İyi bir düzenlemede ve hijyende böyle problemler önlenir veya yok edeilir. Eğer populasyon yoğunlaştı ise kullanmadan önce yataklar insektisitle ilaçlanmalı ve duvarlar ve zemin yeterli hacimde sıvı bitene kadar sisleme yapılır.

Tablo 12:Pulex türü pirelerle mücadelede kullanılan insektisitler 

a.i.aktif madde
a II Sınıf; orta derecede tehlikeli, III sınıf; hafif tehlikeli, U sınıf ; normal kullanımında akut tehlikesiz
NA=düzenlenmemiştir

5.3.Ctenocephalides spp

5.3.1.Hayvanların ilaçlanması

Yaygın türler C.felis (kedi piresi) ve C.canic(köpek piresi).Bu pirelerin kontrolü evcil hayvanların ve yaşama alanlarının ilaçlanmasını gerektirir.Köpekler veya kedilere toz,sprey ,köpük veya şampuanlar uygulanabilir veya insektisit uygulanmış tasmalar kullanılabilir.Kedi ve köpekler de kullanılmaya uygun insektisitler tablo 13 de listelenmiştir.Bu ürünler hayvanların arka kısmına veya boyuna uygulanır ve üreticinin tavsiyelerine birebir riayet edilmelidir. Bazı alanlarda pirelerin direnç kazandığı alanlarda bir kısım insektisitler artık etkili değildir.
Tozlar ve şampuanlar güvenli oluşları ve kullanışlılıkları nedeniyle en çok tercih edilen formülasyonlardır ama diğer metotlara göre daha az etkilidir.Bu formülasyon basit bahçe tozlayıcısıyla kullanılabilir ve kürk ovularak tozun kıl diplerine ulaşması sağlanmalıdır. İlaçlama basit el spreyi kullanılarak yapılabilir ama hayvanın her yanı baştan başa ıslatılmalıdır.Basınçlı kutulardaki airesoller aynı zamanda veteriner ilacı olarak da kullanılabilir.İnsektisitin hayvanın gözlerine veya ağzına gelmemesine dikkat edilmelidir ve genç hayvanlarda kullanılmamalıdır. Ürün etkiketi ve yasal talimatlarını okuyunuz ve uyunuz.

Tablo 13:Evcil hayvanlardaki pirelerle mücadelede kullanılan insektisitkler

a.i.aktif madde
a II Sınıf; orta derecede tehlikeli, III sınıf; hafif tehlikeli, U sınıf ; normal kullanımında akut tehlikesiz

Böcek büyüme düzenleyicileri kedi ve köpeklere ağızdan ve enjeksiyonla verilebilir. Kana geçerler ve pireler beslendiğinde sindirirler. Sonuç olarak yumurta bırakırlar veya larva gelişemez. Bazı böcek büyüme düzenleyicileri hayvan dokularında birikme özelliğine sahiptir ve birkaç ay etkinliğe sahiptir. Bu ürünler diğer insektisitlerle karıştırılarak ergin pirelerin erken safhalarında hızlı öldürmek için bunlarla mücadelede kullanılabilir. Etiketteki tavsiyelere uyunuz.

5.3.2 Uygulamanın ana hatları

İç ve dış alanlar ilaçlanır. Kapsamlı ilaçlama yerine nokta ilaçlamaları uygulanabilir. Ve böcek büyüme düzenleyicileri insektisitlere direnç gelişimini engelllemektedir. İnsektisit yada böcek büyüme düzenleyicilerinin pupaya etkisi yoktur buna rağmen genellikle halı tüyü yada kum tanesi gibi çevresel enkazda ipek koza içinde korunur. Uygulamadan sonra gerekli gözlem yayılmanın ilaçlamadan etkilenmeden pupadan devam edip etmediği hakkında bilgi edinmek için gereklidir. Pupa genellikle 2-4 hafta sürer ancak erginler pupal derinin altında uygun safhaya gelene kadar aktif değillerdir. Serin ve nemli koşullar altında pireler iki yıl boyunca cansız olarak kalabilirler.

İlaçlama yataklara, hayvanların yattıkları kısımlara, zemindeki çatlak ve yarıklara ,zemin ve duvarı birleştiği köşeler ilaçlanmalıdır. İlaçlanmadan önce odalar ve hayvan yatakları eletrik süpürgesiyle temizlenmelidir.

Kapalı alan uygulaması evcil hayvanların dinlenme yerlerine yapılmalıdır.Halılar kilimler yer,zemin ve duvarı birleştiği köşeler ilaçlanmalıdır. Tablo 12 de listelenen insektisitleri içeren petrol bazlı veya su bazlı formulasyonlar kapalı ve açık alan uygulaması için kullanılabilir. El spreyi ve basınçlı spreyler kapalı alan veya açık alanda
4-8 Lt/100 m2 dozda kullanılabilir. Kapalı alan uygulama ultra düşük hacimli sisleme ve yoğun sislemekullanılıyorsa boyanan binalardan sakınınız. Genel olarak tek bir uygulamasonunda yayılmanın durumu kontrol edimesi gereklidir.