6-TAHTA KURULARI

Bu bölüm birinci bölümdeki ugun vektör kontrol yöteminin seçimi ve pestisitlerin kullanımı ve ikinci bölümdeki pestisitlerin güvenli kullanımı ile uygulama ekipmanları hakkındaki bilgilerin hepsi birlikte düşünülmelidir.

İki önemli tahatakurusu türü –Cimex lectularius (yaygın tahtakurusu) ve C.hemipterus (tropikal tahta kurusu)-bütünüyle insanlarla birlikte yaşar. Tropik ormanın dışında yaşayamaz biyolojileri çok az bir farkla birbirinden ayrılır .

Yumurtalar tek olarak barınaklarındaki çatlaklara bırakırlar ve sıcaklığa bağlı olarak 3-7 günde yumurtalar açılır. Bütün Hemiptera takımında olduğu gibi tahtakurularında da yarı başkalaşım görülmektedir örneğin juveniller(nimfler) larvalardan faklı olarak erginlerin ufak versiyonlarıdır. Bütün 5 adet nimf dönemleri ve hem ergin dişi hemde ergin erkek ,sıcaklığa bağlı olarak 3-14 gün aralıklarla kanla beslenir.Erginler ,eğer ısı ve nem uygunsa ,beslenmeksizin bir yıla kadar canlı kalabilmektedir. Nimfler genellikle barınaklarındaki tüy dökmeleri ve tüy döktükleri derisiyle uzun dönemler boyunca kalabilmektedir.

Tahtakuruları çoğunlukla gün boyunca tahta kuruları yarıklarda çatlaklarda kuytu ve karanlık yerlerde saklanır gece aktiftir. Özellikle geceleri ışıklar azaldığında aktiftirler. Tahtakuruları rahatsız edici haşereler olmasına rağmen,önemli hastalıkların insanlara geçmesinde sorumlu tutulmamaktadır. Güney Amerika’da yapılan deneylerde trypanosome konukçusu olduğu görülmüştür ve bazı virüsleri taşıdığı hakkında spekülasyonlar ortaya atılmıştır.

Tahtakuruları populasyonları 1950 ve 1970 arasında DDT ile ve diğer insektisitlerle rezidüel uygulamalarla oldukça azaltılmıştır ve birçok komunitede sıcaklık seviyesinde eradiksayonu gerçekleştirilmiştir. 1990 lar boyunca birçok ülkede önemli oranda sayılarında artış olmasına ilaveten kısmen ülkeler arası taşınması ve insektisite direnç gelişimi görülmüştür.

Cimex lectularius ve C. Hemipterus un kontrolünde barınakların ve konukçuya ulaştığı tahtakurularının yoğunlaştığı yüzeylerde kapalı alan rezidüel uygulamalar veya tozla ilaçlanması yapılır. Tahta veya metal yatak ve çıtaları, pencere çerçevesi, kapılardaki, duvarlardaki , zemindeki çatlak ve yarıklar ilaçlanmalıdır. Yatak örtüleri ve yatak örtülerinin ilaçlanması az tercih edilir ,yerine sıcak suyla kaynatılıp güneşte veya sıcak ütüyle kurutulmalıdır(kuru temizlemede tahtakurularını öldürecektir) . tahtakurularını öldürmek için bulaşan malzemeler plastik torbalara konularak ısıtılabilir veya (-18 OC de) 24 saat bekletilmelidir. Tahtakurusunun ilaçlanmasına uygun insektistler Tablo-14 de verilmiştir.Pyretroitler tercih edilmektedir çünkü yüksek derecede aktif değillerdir ancak tahtakurularını tahriş edici etkileri vardır. Bazı alanlarda pyrethrinler 1-2 g/l (%0.1-0.2 ) ile organofosfat ve carbamate insektisit formülasyonlara eklenmesi etkinliğiarttırır ve barınaklarına püskürtülmesiyle tahtakurularının taze insektisit damlalarıyla temas ederek ölmelerini sağlar.
Böcek büyüme düzenleyicileri , tahtakurularının kontrolünde özlekkle direnç gelişmemesi açısından en önemli elementtir. Pyretroidlere direnç gelişen alanlarda, böcek büyüme düzenleyicileri ile pyretroitler karıştırılarak kullanılabilir.
İnsektisiti uygulamak için basınçlı pulverizatörler ve tozlayıcılar kullanılır.Duvarlar, süpürgelikler ve zemin için yaklaşık olarak 25-50-m2 ye 1 litre ilaçlı karışım kullanılmalıdır.Diğer yüzeyler için insektisit direk olarak yarıklara ve çatlaklara uygulanmalıdır.Mobilyalrın altındaki yumuşak iskeleti, örneğin yatak bazaları ve doldurulmuş sandalyeler içlerini açılarak buraları ilaçlanmalıdır. Normal olarak tahtakurusu istilasından kurtulmak için tek bir uygulama yeterlidir , ancak 4-6 hafta boyunca saklanan yumurtalrdan ergin çıkması ihtimaline karşı insektisitin kalıcığılığı kontrol edilmelidir. Bebeklerin yatakları rezidüel ilçalamalar yerine fiziksel olarak temizlenmesi daha uygun olacaktır. Eğer salgın devam ederse iki haftadan daha az aralıklarla ilaçlamalara devam edilmelidir. Uygulanan alanların kurumasına izin veriniz. Rezidüel uygulamalar akşam odalar kullanılacağından kurumanın gerçekleşmesi içi günün erken saatlerinde uygulanmalıdır.
Sıtma kontrolü için pyretroit uygulanmış sivrisinek ağları (bakınız bölüm 3 ve 15)aynı zamanda tahtakurusuna karşıda etkilidir. Bu insanları ,düzenli olarak sivriksinek tuzakı kullanmalarına ikna etmek içinde önemlidir. Eğer tahtakurusuna karşı sivriksinek tuzaklarının uygulanması sonucunda direnç gelişmişse bu alanlarda diğer insektisitlerle yada insektisitlerle böcek büyüme düzenleyicileri karışımları kullanılabilir.

Tablo14.Tahtakurularıyla mücadele için uygun insektisitler.
  a.i.aktif madde
a II Sınıf; orta derecede tehlikeli, III sınıf; hafif tehlikeli, U sınıf; normal kullanımında akut tehlikesiz
b toz formulasyon

7. Triatomine tahtakuruları

Bu bölüm birinci bölümdeki ugun vektör kontrol yöteminin seçimi ve pestisitlerin kullanımı ve ikinci bölümdeki pestisitlerin güvenli kullanımı ile uygulama ekipmanları hakkındaki bilgilerin hepsi birlikte düşünülmelidir.

Triatominae(Hemiptera, Reduviidae) türleri , özellikle Triatoma cinsi Panstrongylus ve Rhadnius,Chage(American trypanosomiasis) hastalığına neden olan Trypanosoma cruzi ‘nin vektörleridir. 1990’da Latin Amerika’da 12 milyondan fazla insan T.cruzi enfektelidir ve 100 milyon insan enfeksiyon riski altındadır.Trypanosomes çoğunlukla triatomide tahtakurusu pislikleri aracılığıyla insanlara bulaşır.Parazit deriyle temas ettiğinde mu kus membramdan vücuda penetre olur veya yaralar ve sıyrıklar aracılığıyla vücuda girer .Chages hastalığı bir hayvan hastalığıdır ve dünya üzerinde 100 den fazla küçük memeli türü T.cruzi ile enfekteli durumdadır.Hastalık daha çok kırsal alanlarda problem oluşturmaktadır.

130 den fazla Triatominae türü saptanmıştır ve bunların yarısı T.cruzi ile enfekteli olarak bulunmuştur.Benzer fizyolojileri ve davranışları nedeniyle bütün türler potansiyel olarak vektör olarak görülmelidir ama en önemlileri evlerde ve ev civarlarında kolonize olanlardır. Arjatin’de, Bolivia’da, Brezilya’da,Paraguay’da, Şili’de, Güney Peru’da ve Uruguay’da en yüksek düzeyde evlerde yaşayan türler Tratomide infestans türleridir. Rhodnius proxilus Orta Amerika’da , Kolmbiya’da ve Venezuala’da önemli vektörleridir. Diğer önemli türler ; T. Brasiliensis ve Panstrongylus megistus ya Orta ve Kuzeydoğu Brezilya’da rastlanmaktadır ve T. Dimidiata ya Orta Amerika, Kolombiya’da ve Ekvator’da rastlanmıştır. Bazı türler tavuk , domuz ve keçi gibi çiftlik hayvanlarında ve yaygın olarak eve girebilecek hayvanlarda taşınırlar ancak evin dışındada koloni kurabilirler.

Triatomide tahtakuruları zamanlarının çoğunu insanların ikamet ettikleri evlerde ve hayvan ahırlarında duvarlardaki yarıklar çatlaklar ve diğer saklanma yerlerinde geçirirler. Her iki cinsiyetteki tahtakuruları da konukçularında beslenirler. Çeşitli konukçularda beslenirler ve emgi yerleri insanlarda kaşıntı ,mide bulantısı ve çarpıntı gibi aşırı dermal reaksiyonlara neden olur.Aşırı miktardaki kan emme sonucu ağır enfeksiyonlarda anemiye kadar devam ettiği düşünülmektedir.

Chage hastalığı ve halk sağlığı çerçevesinde kontrolü pratik olarak tedavisiGenel olarak zordur.Bu nedenle kontrol programlarında öncelikle triatomine vektörlerinin kontrolüne odaklanılmalıdır.Test edilen kontrol programlarından sadece evlerde yapılan işlemler ve insektisit kullanımı triatomide tahtakurularının kontrolünde etkili olduğu tespit edilmiştir.Bu iki yöntem her bir birbirinden farklı etkiye sahip olmasına rağmen bir arada kullanılabilir.Evlerde uygulanacak önlemler böcek yoğunluğunu azaltırken insektisit uygulamaları böcek yoğunluğunu tamamen yok eder.Duvarların boyanması veya sıvanması ,zeminin kaplanması ve çatının yenilenmesi gibi böceğin dinlenme yerlerini yok eden metotlar mümkün olduğu kadar çabuk uygulanmalıdır ve tekrar bulaşmaları önlemek için koruyucu önlemler alınmalıdır.İç ve dış duvarlarda rezidüel insektisit uygulamaları en temel metottur ve sıtma kontrol programlarında kullanılan metotlarla benzerdir.Triatomine tahtakuruları özellikle kimyasal kontrole hassastır ,çünkü diğer böceklerle karşılaştırıldığında düşük üreme oranına ve direnç gelişim ihtimalini azaltan biolojik çeşitliliğe sahiptirler. Genel olarak, beşinci-safha nimfler erken döllere ve erginlere göre daha iyi tolere edilebilirler.

7.1.Triatoma,Panstrongylus ve Rhodnius türleri

7.1.1 Hedef alan

Evlerin iç yüzeyleri ve dış yüzeyler ,yüzeylerdeki yarık ve çatlaklara özel önem verilerek ilaçlanmalıdır.Aynı zamanda çatı da ilaçlanmalıdır. İç mekan mobilyalarıda ilaçlanmlıdır, özellikle yatak altındaki yatak örtüleri ve elbiseler sisleme boyunca dışarıya asılmalıdır. Yeni bulaşmaların önlenmesi için ev ilaçlanırken aynı zamanda tavuk , domuz ve keçi gibi çiftlik hayvanlarında ilaçlama yapılması gerekmektedir , fakat bu kısmen daha düşük etkili olacaktır, böyle habitatların fiziksel kompleksliği nedeniyle alandaki tahtakurularının gizleneceği yere ulaşılamaz ancak insektisitin birikmesi iklim koşullarına( özellikle direk güneş ışığı) bağlı olarak yavaşça aşınabilir ve sıklıkla toz ve enkazla kaplanır.

7.1.2 İnsektisitler

Tritomine tahtakuruları rezidüel uygulama için uygun insektisitler tablo 15 te listelenmiştir. Kapalı alan rezidüel chage hastalığı vektörüne karşı yapılan uygulamalarda en yaygın olarak kullanılan insektisitler fenitrothion ve pyretroidlerdir. Evlerdeki bütün etkilenen komintelerdeki müteakip enfeksiyonlardan sakınmak üzere ilaçlanmalıdır, eğere gerekliyse tekrar uygulama populasyonun yoğunluğuna balı olarak yapılmalıdır.

Tablo 15:Triatomine tahtakuruları kontrolü için uygun rezidüel insektisitler.

a.i.aktif madde
a II Sınıf; orta derecede tehlikeli, III sınıf; hafif tehlikeli, U sınıf; normal kullanımında akut tehlikesiz

7.1.3 Uygulama prosedürü

Rezidüel uygulamalar genel olarak basınçlı sırt pulverizatörleriyle yapılmaktadır.

7.1.4 Uygulama sıklığı

Rezidüel etkinlik periyodu insektisit ve vektör türe göre değişir.Geçmişte lindane nin kullanıldığı kontrol programlarında hayatta kalan vektör populasyonunu elimine etmek için 3-6 aylık aralıklarla ilaçlama yapmak yeterli oluyordu.Piretroitlerin kullanılmaya başlanmasıyla ,bütün evlerde tek bir uygulama yapılmaktadır ve bir yıl sonra kontroller yapılmaktadır.Eğer ilaçlanan evlerin %5 inde böceğe rastlanırsa bütün evler tekrar ilaçlanmaktadır.%5 ten daha az bulaşmanın olduğu evlerde seçici ilaçlama bulaşmanın olduğu evlerde,komşu evlerde ve hedef eve 200 metre mesafedeki hayvan barınaklarında yapılır.

7.1.5 Önlemler

İlaçlama sırasında su kaynakları yiyecekler ve yemek kaplarının ilaçlanmasından kaçınılmalıdır.